– Eg trur eg har gjort ein ganske god jobb fordi eg forstår rolla

– Eg kom til eit Nasjonalbibliotek som i veldig stor grad var i konflikt med norske bibliotek, og opplever i alle fall sjølv at eg forlet eit Nasjonalbibliotek som i veldig stor grad samhandlar med norske bibliotek og blir oppfatta som ei positiv kraft, som er noko av det viktigaste eg har bidratt med for biblioteksektoren.

– Noko av grunnen til det er vel også stortingsmeldinga om bibliotek som kom rett før, og som munna ut i ny biblioteklov som kom samtidig med deg. Så oppdraget var jo annleis enn det tidlegare nasjonalbibliotekarar har fått.

– Nei. Der er tidsrekkefølgja feil. For det første: Meldinga kom mykje før. Så lenge før at den ikkje var eit aktuelt dokument då eg starta.

– Den kom fem år før.

– Ja. Den har ikkje hatt stor betydning for arbeidet mitt. Dette er eit «forstår ein politikk eller ikkje»-spørsmål. Meldinga blei lagt fram av ei heilt anna regjering enn den som utnemnde meg. Og det er ikkje slik at den regjeringa går tilbake til ei bibliotekmelding frå ein tidlegare valperiode og seier: «Ja, dette skal vi gjennomføra.» Det er ikkje slik politikk verkar. Men det er sjølvsagt ei retning i meldinga som ein kan finna att i bibliotekstrategiane vi har gjennomførd, men det er fordi innspela frå biblioteksektoren og utviklinga av samfunnet og teknologien var den same i 2014 som i forkant av meldinga. 

Uviktig melding, viktig lov

– Så kva funksjon har meldinga hatt?

– Det er ikkje meldinga, men ei setning frå Kulturutredninga til Anne Enger som eg har høyrd mest i bibliotekdebatten, særleg dei fyrste fem åra. Det er den som har gått igjen og igjen: at biblioteka er underfinansierte. Det må meir pengar inn. Det blei tilbakevist fleire gongar, faktamessig, men har blitt brukt veldig mykje retorisk. Men meldinga som du snakkar om har ikkje vore eit styringsdokument for Solberg-regjeringa, som eg blei utnemnd av.

– Biblioteklova var ein annan ting. Den hadde mykje å seia og var nok mykje av bakgrunnen for at eg blei tilsett. Kulturminister Thorild Widvey og regjeringa ønskte å verkeleggjera ideen om biblioteka som arenaar for debatt og formidling – altså litteraturhusideen ut i folkebiblioteket. Det var det oppdraget eg i veldig stor grad fekk. Eg blei tilsett på bakgrunn av arbeidet som hadde skjedd på Litteraturhuset, det vi hadde fått til der, og at Widvey ønskte at det skulle takast ut i biblioteka. Reiskapen vi brukte, var bibliotekstrategien. Den laga vi i samarbeid med biblioteka, og sjølvsagt òg med regjeringa. Det er ministeren sin strategi, men det er jo vi som utfører det.

Biblioteka og litteraturhusa

– Om det blei sånn her i Oslo, for eksempel, at Deichman «danka ut» Litteraturhuset, ville det vore ei ønskt utvikling?

– Det ville vera stikk i strid med alt eg har sagt dei siste 22 åra om dette og ei heilt meiningslaus utsegn og eit heilt meiningslaust mål. Det ville vera som å seia at det beste for Oslo hadde vore å berre ha Colosseum kino igjen og leggja ned dei andre kinoane.

– Du meiner det, ja.

– Ja. Tanken med Litteraturhuset – og dette kan eg ganske mykje om, sidan eg laga Litteraturhuset – var ikkje å konkurrera mot biblioteka. Tanken frå Fritt Ord og frå oss som laga det, var å inspirera biblioteka. Å visa at litteratur og litteraturarrangement har ein scene og eit publikumspotensial, på same måte som teater og film. I dag har du ikkje berre Deichman og Litteraturhuset, men òg Sentralen, Nasjonalbiblioteket og ei rekke andre aktørar, pubar og kaféar som lagar slike arrangement. Det vi opplevde den gongen på Litteraturhuset, var ein enorm vokster. Vi var den første plassen som klarte å skapa publikum på denne måten. Deichman vaks parallelt, før det nye bygget opna. Etter nyopninga har Deichman fem gongar så mykje publikum som Litteraturhuset. Men dei tek ikkje frå kvarandre.

– Det du tek opp, er ei problemstilling frå 2009 eller 2010, rett og slett. Så om dette er det bibliotekfolk er opptekne av, så har dei eit kjempeproblem. Dette er ei problemstilling som vi er forbi i heile resten av verda for lenge, lenge sidan. I Bergen hadde vi ein periode med ganske spisse konfliktar mellom Litteraturhuset og biblioteket. Eg har alltid meint at det var toskete. Då eg var sjef på Litteraturhuset i Oslo, sa eg til dei som dreiv Litteraturhuset i Bergen: Slutt å angripa biblioteket. Litteraturhuset skal ikkje vera ein konkurrent, men ein samarbeidspartnar og heiagjeng for folkebiblioteka. 

– Av dei 357 kommunane i landet er biblioteket litteraturhuset i rundt 352, og så er det 5–6 som har eit litteraturhus som ikkje er drivne av biblioteket. Det er heilt fint.

– Og hugs også at i 2019 – etter to strategiar – sette biblioteka publikumsrekord på eit nivå som er langt høgare enn nokosinne. Det bygde på erfaringane frå Litteraturhuset, men òg frå norske folkebibliotek. Det var ikkje slik at folkebiblioteka ikkje hadde hatt arrangement før. Det fanst masse erfaringar. Vi brukte dei òg. Monika Helvig – som kom med meg frå Litteraturhuset – jobba i to år med å reisa rundt og besøka bibliotek, gje praktiske råd. Vi delte ut pengar til små investeringar – PA-anlegg, flytting av hyller, arrangementsrom – og så kom det pengar til arrangementa. I dag treng vi nesten ikkje dette. No er det ein del av normal drift.

Frå prosjekt til drift

– Det mange likevel slit med, er overgangen frå prosjekt til drift.

– Det er heilt sant, men poenget er at det er ikkje er staten si oppgåve å driva norske bibliotek, og det må norske biblioteksjefar og bibliotekorganisasjonar snart ta inn over seg. Det er berre eit lite mindretal på Stortinget – SV og Raudt, kanskje MDG – som har føreslege at staten skal finansiera biblioteka. Det er eit forsvinnande lite mindretal på Stortinget. Å opptre som om dette er rundt hjørnet, som om staten snart skal overta drift, eller at Nasjonalbiblioteket burde gjere det – det er å bevega seg ut av det politiske rommet som faktisk finst. I alle fall i møte med Nasjonalbiblioteket er det meiningslaust, vi er ein reiskap for regjeringa i bibliotekpolitikken.

– Men regjeringa kan snu på ein femøring og finna milliardar til gratis ferjer og skipstunnelar, men kan ikkje hosta opp for eksempel 23 millionar som Kulturrådet ber om til styrking av innkjøpsordninga for tidsskrift og kritikk, eller 20 millionar ekstra så alle dei kvalifiserte skulebiblioteka kunne fått plass på innkjøpsordninga …

– Ja, men det er dette som er noko av problemet. Der er ei forventing i spørsmåla dine til at eg skal vera ein slags aktivist for endring i biblioteksystemet. Som nasjonalbibliotekar er det jobben min å representera den til ei kvar tid sittande regjeringa sin bibliotekpolitikk, og det betyr at alle sånne adresseringar til Nasjonalbiblioteket om at «no burde det blitt sånn» og «kvifor gjer de ikkje sånn, du skjønar jo dette, Aslak!», det er ein meiningslaus samtale. Vi har ein løpande samtale med departement og minister, men det er som eit fagorgan for dei, og den samtalen skal ikkje vera offentleg. Primærbudsjettet til norske bibliotek er kommunebudsjettet. Og helvetet der er at når kommunebudsjetta er tronge, rammar det sjølvsagt biblioteket. Det er ein realitet. Men det er framleis sånn at arenaen for å auka bibliotekbudsjetta er kommunebudsjetta. Det er ikkje eg som har bestemt det, og det er heller ikkje noko Nasjonalbiblioteket kjem til å ta initiativ til å endra. Det er noko med rolla her. Vi er ikkje Bibliotekforeininga.

– No som du er på veg ut – kunne du teke på deg den rolla frå 1. januar?

– Nei. Det ville vore illojalt, rett og slett. Det er å misforstå rolla. Eg har hatt denne jobben i 11 år, og eg trur eg har gjort ein ganske god jobb fordi eg forstår rolla. Å gå over i ein slags refsarposisjon fordi eg ikkje lenger har hatten på, vil eg sjå som ganske usmakeleg.

Ein teori om leiarvegring

– Det er altfor få folk frå bibliotek som blir leiarar i bibliotekverda. Og vi ser no ei utvikling der bibliotek i større grad blir lagt til ein seksjonsleiar i ein kommunal etat som ikkje kjenner biblioteka. Det er mange grunnar til det, men ein av dei er at om ein trur at det å vera leiar i bibliotek er å vera ein slags aktivist for meir bibliotek og ei forlenging av Bibliotekarforbundet og Bibliotekforeininga, så kjem ein aldri til å bli tilsett som leiar. Å vera leiar er å ha strategisk ansvar, personalansvar og budsjettansvar og sjå «mulighetsrommet» der du er, og forstå organisasjonskartet der du er – og så kan du gjera noko!

– Men er ikkje dette i konflikt med redaktørfunksjonen biblioteklova spelar opp til at biblioteksjefar skal ha?

– Nei. Eg var med og laga den lova. Poenget med redaktørrolla er at kommunedirektør og ordførar ikkje skal leggja seg opp i kva arrangement biblioteket lagar. Biblioteksjefen skal ha fridom og ta ansvar for det. Men dei økonomiske rammene rundt dette er ein del av kommunen si drift. Dette er ein redaktørfridom, ikkje «eg kan bruka pengar fritt». Du er tilsett i kommunen. Situasjonen er vanskeleg for veldig mange norske bibliotek, og det er altfor lite pengar i forhold til den verdien det blir gjeve når ein snakkar om demokrati, om lesing og så vidare. Det er ingen tvil om at det manglar pengar for å oppfylla ambisjonane ein har for biblioteka. Men vegen til det er ikkje å be om ei verd som ikkje finst. Vegen er ein politisk kamp – på nasjonalt hald kan ein snakka om innkjøpsordningar – men vegen går gjennom kommunebudsjetta, skulebudsjetta og universitetsbudsjetta. Det vi på Nasjonalbiblioteket kan gjera, og som og har skjedd dei siste ti åra, er å ta ansvar for meir og meir av infrastrukturen. Metadata, Depotbibliotek, fjernlån, formidlingsinfratstruktur og nettbibliotek. Alt dette sparar biblioteka for pengar.

Digitale utlån

– Du har jobba mykje med å få gode avtalar for utlån av elektroniske bøker og lydbøker. Kva tenkjer du om motstanden hos forlaga?

– Det er heilt forståeleg. Viss ein ikkje forstår det, så har ein eit kjempeproblem.

– Ein kan forstå det, men jobben er å forhandla og prøva. Det blir ny forhandlingsrunde no.

– Grunnlaget for å forhandla, for å få til løysingar, er å forstå andre sin posisjon. Det gjeld i alle samanhengar – ein må forstå korleis verda ser ut for andre. Det er grunnlaget om du skal få til noko. I dei 11 åra eg har vore her, har eg jobba for å prøva å auka forståinga for biblioteket si rolle hos forlag og forfattarar, og for å auka forståinga for særleg forlaga sin situasjon hos biblioteka. Det skulle eg ønskt vi ikkje trong. For forfattarorganisasjonar, forlag, bokhandlarar og bibliotek er jo blant dei få som har som misjon å jobba for lesing, litteratur og litteraturen sine rammer. Og vi lever i stor grad av dei same kronene – innkjøpsordninga, Kopinor-pengar og så vidare. Men den forståinga har vore dårleg begge stadar. Så difor har vi jobba for det.

– Det neste eg ville gjort, var å laga ein fellesarena. No prøver vi å få til ei bransjesamling som kanskje kan bli det. Ein fellesarena – først og fremst for å presentera statistikk. Om biblioteka sette seg inn i tala til forlaga, så ville dei skjøna kvifor forlaga er livredde. For når forretningsmodellen deira går frå papir til digitalt, har forlaga nesten ikkje marginar. Dei tener ikkje pengar – dei taper pengar. Og eit kvart gratistilbod på sida av det er dei redde for skal slå dei konkurs. Det er ein realitet.

Skremt av biblioteka

– Når vi brukar analogien til papir – som vi har rett til, og skal gjera – og seier at vi vil låna ut e-bøker etter ein eksemplarmodell for at biblioteka skal kunna bygga samlingar, så er det ein analogi som fungerer for biblioteka, men ikkje for forlaga. Eg seier ikkje dette for å argumentere mot biblioteka. Eg seier det for å forklara at grunnlaget for å få dette til, er at ein må forstå kvarandre. Ein må forstå kva situasjon den andre står i. Der har vi kome langt, men ikkje i mål. Og det gjeld i begge retningar. Det gjeld òg for forlaga: Dei kan ikkje nekta bibliotek å ha lydbøker. Det går ikkje.

– Nei, og dei kan ikkje kosta 70 kroner å låna ut.

– Nei. Det er det jo ingen som vil lenger heller. Vi er på veg mot ein eksemplarmodell og samlingsbygging. Vi laga ein modell som no er forkasta av både bibliotek, forlag og Nasjonalbiblioteket si side, men det var det vi trudde vi skulle gå teknologisk den gongen. Men hugs òg at biblioteka sitt opphavlege krav var å ha ei gratis strøymeteneste for alle lydbøker i biblioteket sitt namn. Det var ønsket både på musikksida og på boksida. Når ein først har sagt det høgt ein del gongar, er det ikkje så rart at forlaga er skeptiske.

Forslaget som overlevde seks ministrar

– Fosseforedraget og Fosseprisen – var det din idé?

– Ja, det må eg kunna seia. Men eg kan forklara korleis slike ting verkar. Då eg starta her, hadde vi masse tiltak som låg i skuffa – ulike ting vi ville gjera. Desse er føreslegne til departementet, heilt ope. Ingen intrige, ingen manipulasjon. Det veit statsråden. Eg har hatt seks statsrådar: Widvey, Hofstad Helleland, Skei Grande, Raja, Trettebergstuen og Jaffery. Eg har hatt eit godt forhold til alle seks. Vi jobbar for dei. Det er grunnføresetnaden. Vi hadde ein idé om eit nasjonalbibliotekforedrag. Widvey likte ideen veldig godt. Men då ho forsvann, forsvann energien rundt det. Så kom andre ting i staden. I den perioden har vi laga kartsenter, publikumsutstillingar, restauranten her, to nye fjellhallar i Rana, nytt automatlager, vi har begynt å digitalisera arkiv og museum ... Masse svære prosjekt. Og nokre ting får du ikkje gjennom.

– Men vi hadde altså ideen om eit Nasjonalbibliotekforedrag, eit intellektuelt foredrag som skulle vera svaret på Norges Bank-middagen, på ein måte, der vi skulle setta ein intellektuell standard. Det var Habermas som skulle vera den første, og vi var i dialog med han om det, men så klarte vi ikkje å få det til. Så tek regjeringa kontakt med oss og spør korleis vi synest ein skal laga ei feiring av Fosse. Då spelte vi opp igjen ideen om eit foredrag og vidareutvikla den saman med regjeringa. Regjeringa eig ideen, men den låg i skuffa hos oss, og vi forma den vidare, for eg syntest det var ein jekla god idé. Så kom Jon med omsettarprisen sin, og regjeringa likte det. Og så sette vi det saman. Så det er ikkje sånn at det er min idé, og at eg gjorde det åleine, det er regjeringa som gjer det, og som vedtek dette i plenum – eg høyrde til og med rykte om at det var nokon som grein fordi dei var så stolte over å klara å laga noko slikt og få det til – det er Lubna som eig det. Men tanken kjem frå meg.

– Kjem det til å vera på Slottet framover òg?

– Det har vore veldig fint. Det har hjelpt oss veldig å få samarbeidet med Slottet for å plassera foredraget der det skal vera. Ikkje sånn at det skal vera på Slottet, men at det skal vera ein viktig ting. For at eit slikt foredrag skal verka, må det oppfattast som ekstremt viktig. Der har Slottet hjelpt oss å få til.

– Søk fellesskap i bokbransjen

– Kva rakk du ikkje?

– Å få til eit fellesskap mellom bibliotek, forlag og forfattarar som gjer det lettare å laga løysingar på det som brenn. Det som brenn i folkebiblioteka, er utlån av lyd. Eg føler at vi kom langt på å skapa det fellesskapet på kunstig-intelligens-sida. Der kom vi veldig langt. Der er ikkje biblioteka inne, men der er forlag og forfattarar i stor grad. Vi kom òg langt på pliktavlevering, nettbiblioteket og å få det i orden. Det er eg kjempestolt av. Neste steg var dette med digitale utlån. Det har eg ikkje fått tid til, dessverre.

– Det er mitt råd til bibliotek, forlag og forfattarar: Legg inn krefter på å finna fellesskap, ikkje motsetningar. Det er den sjansen vi har til å vera eit bolverk mot TikTok i framtida, om du vil – mot undergravinga av skriftkulturen som går føre seg.